Buber, Martin, De vertellingen van rabbi Nachman

De verloren wereld van het chassidisme is velen min of meer bekend. Maar zeker sinds de nazistische Duitsers en hun handlangers het jodendom in Oost-Europa vrijwel hebben uitgeroeid, neemt die kennis toch wel af. We kennen natuurlijk de boeken van Chaim Potok, maar daar houdt het ook wel mee op. Buber schrijft dan in dit boek ook nog eens dat de teloorgang van het cahssidisme werd veroorzaakt, doordat chassidische rabbijnen als vorsten regeerden en dat hun ambt bovendien nog erfelijk werd.

Martin Buber is mede bekend door zijn Chassidische vertellingen, waarvan dit boek als een voorloper kan worden beschouwd. Je zou kunnen zeggen dat dit boek zijn liefde hiervoor heeft gewekt. Rabbi Nachman was een chassidische rabbi in de nadagen van de bloei van het chassidisme. Hij heeft geen geschriften nagelaten, voor hem stond de mondelinge overlevering centraal. Wij moeten het dus doen met de notities van zijn leerlingen, die natuurlijk niet alles goed weergeven. Tot die overleveringen behoren ook zijn vertellingen, sprookjesachtige verhalen, waarin godsdienst maar zijdelings een rol speelt. De ethiek staat centraal in deze verhalen.

Ze lezen niet vlotweg. De structuur van de verhalen is nogal ingewikkeld en al lezend zoek je toch naar de symbolische waarden van de verhalen. Als je ze nauwgezet leest, leg je echter een schat van chassidische wijsheid bloot. Ze vormen het eerste deel van dit boek en worden voorafgegaan door een voorbericht van de Nederlandse uitgever en een inleiding bij de eerste Duitstalige druk door Buber.

Na de vijf verhalen volgt een artikel over joodse mystiek, de auteur is niet vermeld. Het chassidische kader wordt toegelicht, waarna de joodse mystiek wordt behandeld. Dit biedt goede mogelijkheden om de vertellingen te interpreteren. Het is een pittig en zeer informatief artikel.

Vervolgens staat er een biografische inleiding op de figuur van rabbi Nachman. Hierin komt de figuur van Rabbi Nachman aan de orde voor wat zijn biografische gegevens betreft, maar ook zijn gedachtenwereld wordt beschreven.

Martin Buber schreef voor de tweede druk in 1927 een inleiding die je in een gouden lijst kunt plaatsen. De ontwikkeling van het chassidisme vormt het begin. Buber vergelijkt de leer van Spinoza met die van Jitschak Loeria, de grondlegger van het chassidisme en van de Baal Sjem. De consequentie van Spinoza’s opvattingen is dat een aanspreekbare God niet tot de mogelijkheden behoort. Loeria, die Spinoza’s opvattingen vast niet gekend heeft, hecht juist aan die aanspreekbaarheid van God grote waarde. Loeria is bekend van zijn opvatting over de Goddelijke vonken die bij de schepping zijn verspreid en die mensen weer bij elkaar moeten brengen. Dit is een vorm van Messiaans denken. Zo beschrijft Buber de theologie van het chassidisme, een theologie die door de chassidiem zelf nooit is geschreven. Intrigerend is het antwoord op de vraag naar goed en kwaad. Dit laatste hoort bij de schepping, maar het chassidisme heeft een uiterst interessante oplossing voor de vraag of God dit kwaad dan mee heeft geschapen. Het messianisme is een ander principieel gegeven van het chassidisme. In plaats van over de Messias spreken zij liever over messiaanse persoonlijkheden, die de komst van het Rijk dichterbij brachten. Een vast kenmerk is dat deze personen nooit hun messianiteit verkondigden. De Baal Sjem bijvoorbeeld bleef zijn hele leven een zeer eenvoudig man zonder pretenties. Iemand die zijn eigen messiaanse pretentie verkondigt, is in ieder geval een valse messias. Dat geldt voor Sabbatai Zwi en Jacob Frank, die rampen binnen het jodendom hebben veroorzaakt. Dit geldt, zo schrijft Buber, ook voor Jezus, hoe respectabel hij hem ook inschat.

Als je niet voor studieuze artikelen terugschrikt, is dit een prachtig boek. In de bibliotheek van jet jodendom heeft het een vaste plaats gekregen. Pas in 1946 verscheen de Nederlandse vertaling van Jef Last, een links socialistische auteur, van wie je dit niet zou verwacht hebben. In een toelichting achteraf beschrijft hij dan ook hoe hij tijdens zijn onderduikperiode in de Tweede Wereldoorlog ertoe kwam dit boek te vertalen. Nu, in 2011, is eindelijk een tweede druk verschenen.

                                               Martin Buber, De vertellingen van Rabbi Nachman

                                               Utrecht 2011, € 18,50

Wim Kleisen