Ton de Kok. Wat is God? Filosofen & schrijvers op zoek. Bussum, 2013

In het Boek der 24 Filosofen, dat aan Hermes Trismegistus is toegeschreven, lezen we over 24 filosofen die, elk voor zich,  een antwoord zoeken naar de vraag: “Wat is God?” Zo krijgen we 24 antwoorden op die vraag, zoals “God is de monade, die een monade voortbrengt, terwijl zij haar innerlijke gloed reflecteert.” Een ander antwoord: “God is een oneindige sfeer, waarvan het midden overal en de omtrek nergens is.” Een derde antwoord: “God is datgene, waarover men eerder datgene te weten komt wat hij niet is, dan wat hij wel is.” Er bestaat een Duitse vertaling van dit geschrift, die ik zeker wil gaan lezen. De drie geciteerde antwoorden leveren al veel stof tot nadenken.

Ton de Kok wist bij het schrijven van dit boek niet van het bestaan ervan. Had hij er wel kennis van genomen, dan had hij het zeker vermeld. Misschien had u eerder de vraag: “Wie is God?” verwacht, maar De Kok doet dit niet, evenmin als de 24 filosofen en Kant in zijn vraag: “Was ist der Mensch?”. Een van de in dit boek behandelde denkers stelt ook dezelfde vraag: “Wat is God?” De Kok heeft er meer dan 25 filosofen op nagelezen en behandelt hun denken over God in afzonderlijke hoofdstukjes. Soms kiest hij een hele stroming, zoals de scholastiek en in één geval neemt hij er een paar tegelijk. Hij slaagt erin wat een denker over God zegt, zeldzaam helder en begrijpelijk uiteen te zetten zonder de stof te simplificeren. Hij is een geboren docent, wat hij dan ook is. Daarvoor heeft hij heel veel andere beroepen uitgeoefend: zoals marinier en Tweede Kamerlid.

Ook hier treffen we mooie antwoorden aan, zoals meteen al van Thales van Milete: “God is dat wat geen begin en einde heeft.” Net als bij ons kwamen bij de oude Grieken al gelovigen en ongelovigen voor. Democritus en Lucretius, de laatste eigenlijk al geen Griek meer, behoren tot de laatste groep. In de Middeleeuwen ligt dit natuurlijk anders. Het was in het Heilige Roomse Rijk onvoorstelbaar om niet in God te geloven. Anselmus van Canterbury en Thoman van Aquino, probeerden zelfs godsbewijzen te construeren. Die kunnen ons niet meer overtuigen. Pas na de Middeleeuwen verdwijnt het rotsvaste geloof, later komen ook weer atheïsten voor, zoals Voltaire, Kant en Nietzsche. De vaak voor atheïst uitgemaakte Spinoza wordt niet overgeslagen. De Russische filosofie is een vergeten gebied. De Kok kiest toch Sjestov en Berdjajew, die zeker een verrijking van het boek opleveren. Het is ook nog eens mooi om te lezen hoe hij Sjestov in zijn 5-vwo-klas heeft behandeld. Je zou je kinderen en kleinkinderen zo’n docent graag gunnen.

Er is één persoon waar De Kok geen raad mee weet: Meister Eckhart. Hij vindt diens religieuze gedachten en “speculaties” zelfs “behoorlijk duister”. Dat is jammer, want Eckhart verdient beter. De Kok heeft naar mijn mening de fout gemaakt om Eckhart te lezen zoals hij dit deed met alle beschreven denkers. Maar voor Eckhart heb je een andere insteek nodig. Hoewel hij zijn ideeën behoorlijk rationeel verkondigt, is hij een mysticus, geen denker. Hij heeft een mystieke theorie ontwikkeld, die met al of niet dogmatisch geloof weinig te maken heeft. Eckhart heeft verrassend veel gemeen met Zen, zo concludeerden Japanse zenmeesters.

Laat u door deze kritiek niet weerhouden dit boek te lezen. het is ondanks de theoretische stof zeldzaam boeiend. De Kok schrijft meeslepend over veel filosofen en bovendien schrijft hij in een tweede deel ook nog eens over een aantal auteurs en de opvattingen van hun hoofdpersonen of ook wel van henzelf over God. Ik mis wel pijnlijk Dostojewski, die toch in Demonen en De gebroeders Karamazov indringend over God schrijft. Maar iedereen heeft nu eenmaal zijn eigen favorieten. Dat is ook niet erg.

Evengoed heeft De Kok gigantisch veel werk verzet. Van alle behandelde auteurs heeft hij minstens één boek gelezen. Maar je moet natuurlijk ook begrijpen wat je leest en het dan ook weer bevattelijk kunnen beschrijven. Het is hem allemaal gelukt. Daarvoor mogen we hem dankbaar zijn.

Wim Kleisen